Stanowisko 7 – Starorzecze

CZYM JEST STARORZECZE?

Starorzecza są najbardziej widocznym śladem dynamicznego charakteru rzeki. Powstają one w środkowym biegu rzeki, gdzie w sposób naturalny ciek meandruje (tworzy zakola). W odpowiednich warunkach procesy tworzenia i zanikania starorzeczy są ciągłe i naturalne. Nieustannie rzeka wymywa materiał z jednego brzegu (erozja boczna), odkładając go na drugim (akumulacja osadów), aż w końcu „znajdzie” sobie nowe koryto, a fragment starego koryta tworzy starorzecze.

CO TO JEST MEANDER?

Meander jest to fragment koryta rzeki o kształcie przypominającym pętlę lub łuk. Jest to forma związana z krętym przebiegiem koryta rzeki, tworzącym zakręty, pętle i nawroty.
Brzegi koryta w obrębie meandru są odmiennie wykształcone:
• wklęsły (zewnętrzny) – jest stromy wskutek podcinania przez nurt rzeki (erozja boczna); również rzeka u stóp tego brzegu jest najgłębsza;
• wypukły (wewnętrzny) – łagodny; zachodzi na nim odkładanie osadu w postaci łachy meandrowej (łacha; odsyp).

 

Meandry tworzą się zazwyczaj na terenach nizinnych, w dolnym oraz środkowym odcinku rzeki, tam gdzie ma ona mały spadek oraz słaby nurt, wskutek erozji bocznej. Meandry przesuwają się w miarę upływu czasu ku ujściu rzeki, zwiększając swoją krzywiznę oraz poszerzając dolinę. Mogą wówczas zostać odcięte od głównego biegu rzeki, np. wskutek chwilowego podniesienia się poziomu wody i wymycia nowego koryta; wówczas dawny meander staje się starorzeczem. Taka zmiana biegu rzeki nazywa się awulsją.

Meandry występują na terasach zalewowych wielu nizinnych rzek Polski, np. na Narwi, dolnym Bugu i dolnym Wieprzu, a także na rzekach górskich (np. w górnym i środkowym biegu Dunajca i Sanu) i to raczej w postaci dolin meandrowych, szerszych od rzeki która w nich dzisiaj płynie.

JAK POWSTAJE STARORZECZE?

Starorzecza powstają w następstwie naturalnego w środkowym biegu rzeki zjawiska meandrowania oraz występowania jej wód z koryta podczas wezbrań.
Kluczowym procesem zachodzącym w biegu środkowym jest erozja boczna. W rzece w tym biegu występuje nurt czyli część wody w korycie o najwyższej prędkości i tym samym – sile erozyjnej. Przeskakuje on od jednego do drugiego brzegu rzeki, erodując je naprzemiennie. W tym samym czasie po drugiej stronie erodowanego brzegu wolniej płynąca woda akumuluje osady, zabudowując ten fragment koryta. W ten sposób jeden brzeg jest niszczony (brzeg jest w tym miejscu stromy, a koryto głębsze), a przeciwległy – narasta (nachylenie brzegu jest łagodny, a koryto płytkie). Prowadzi to do powstawania zakoli rzecznych – meandrów. Wpływ na przebieg procesu ma także siła Coriolisa, która prowadzi do silniejszego podmywania brzegów prawych na półkuli północnej i lewych na półkuli południowej.

Przewężenie pomiędzy dwoma zakolami nazywa się szyją meandru. W miarę upływu czasu podcinanie zewnętrznego brzegu meandru powoduje często coraz silniejsze zwężanie szyi zakola, a wreszcie doprowadza do przecięcia jej i wyprostowania przebiegu rzeki na tym odcinku. W związku ze skróceniem drogi przepływu i zwiększeniem spadku – rzeka szybko pogłębia tu swe nowe koryto, a dawny meander zostaje odcięty od rzeki i staje się jeziorem zakolowym (łukowym), najczęściej w kształcie podkowy lub rogala. Takie jezioro nazywamy starorzeczem (stare koryto rzeki).

SCHEMAT POWSTAWANIA MEANDRÓW, A Z NICH STARORZECZY

CO ZAGRAŻA STARORZECZOM?

Swobodnie płynące rzeki ukształtowały się w warunkach nieograniczonych procesów fluwialnych. Człowiek, w wyniku swojej działalności zaburza te procesy: wylesianie terenów w górnym biegu rzek zwiększa proces erozji i dostarczanie materiału do rzeki. Z kolei budowa tam, jazów czy progów powoduje najczęściej całkowite zatrzymanie rumowiska po jednej stronie przetamowania. Rzeka po drugiej stronie tamy, pozbawiona dostarczanego rumowiska, ulega silnej erozji, którą wyrównać mogłoby tylko ponowne dostarczenie rumowiska.

Tak samo przyspieszenie spływu wody wpływa na zwiększenie wymywania i zmianę warunków panujących w rzece. Może to się odbywać w wyniku prostowania koryt, przekopywania i betonowania koryt, czy zawężenia koryta w wyniku budowy tam częściowo przegradzających rzekę (tzw. główek lub ostróg).

Rzeka utrzymana w naturalnym stanie powinna mieć możliwość, aby coroczne wezbrania zalewały jej dolinę. Dzięki temu woda może zasilić odcięte starorzecza, nanieść żyzne namuły na łąki, zasilić w wodę lasy łęgowe. Obszary pod silnym wpływem wody, co prawda dużo trudniej dostępne dla ludzi, są miejscem życia wielu organizmów, które bez wody nie są w stanie funkcjonować.

Tak więc zagrożeniem dla starorzeczy jest regulacja rzek i prostowanie koryt, co zaburza procesy meandrowania rzeki, niezbędne do tworzenia się starorzeczy.

Rzeka Rządza, woj. mazowieckie. Nieuregulowany fragment rzeki (kręty), na którym obserwujemy tworzenie się zakoli i starorzeczy, oraz uregulowany (prosty), wzdłuż którego obserwujemy jedynie ślady po odciętych w wyniku regulacji starorzeczach.

Źródła:
https://straznicy.wwf.pl/o-rzece-czyli-nie-tylko-o-wodzie/
https://www.blendspace.com/lessons/Czu0QjtFsvwIJg/rzezbotworcza-dzialalnosc-rzeki
https://pl.wikipedia.org/wiki/Meander_%28geografia%29

Rzeźbotwórcza działalność rzek

https://plus.gazetalubuska.pl/projekt-parku-zaklada-ze-w-poblizu-bytomia-odrzanskiego-powstanie-piekne-miejsce-beda-sie-tutaj-odbywaly-lekcje-przyrody-w/ar/c1-14624485
https://antekwpodrozy.pl/241-bytom-odrzanski-przewodnik-po-atrakcjach
https://www.google.pl/maps/@51.7230629,15.868841,5226m/data=!3m1!1e3
https://slideplayer.pl/slide/10442763/