Stanowisko 3 – Ryby rzek Polski

Rzeka to naturalny, powierzchniowy ciek płynący w wyżłobionym przez erozję rzeczną korycie, okresowo zalewający dolinę rzeczną. W Polsce przyjmuje się, że rzekę stanowi ciek o powierzchni dorzecza powyżej 100 km².

Największe rzeki Polski

Trzy największe rzeki w Polsce to:

WISŁA to najdłuższa rzeka Polski, a także najdłuższa rzeka uchodząca do Morza Bałtyckiego. Jej długość wynosi 1047 km. Źródła Wisły znajdują się w południowej Polsce, na wysokości 1107 m n.p.m. (Czarna Wisełka) i 1080 m n.p.m. (Biała Wisełka), na zachodnim stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim. Wisła kończy swój bieg wpływając do Zatoki Gdańskiej.

ODRA pod względem całkowitej długości jest drugą (po Wiśle) rzeką Polski. Biorąc pod uwagę tylko jej część w granicach Polski, jest trzecią rzeką pod względem długości (po jej dopływie Warcie). Jej wody płyną na terenie trzech państw: Czech, Polski i Niemiec. Rzeka ma długość 854,3 km[1], z czego 742 km w Polsce. Źródło Odry znajduje się we wschodnich Czechach, w Górach Odrzańskich w Sudetach, na wysokości 634 m n.p.m., na południowo-wschodnim zboczu Fidlovego kopca na terenie poligonu wojskowego Libavá. Rzeka uchodzi do Roztoki Odrzańskiej, będącej zatoką Zalewu Szczecińskiego, w północno-zachodniej części Polski, przy północnej granicy miasta Police.

WARTA to trzecia pod względem długości rzeka Polski, druga w pełni w jej granicach; główny, prawy dopływ Odry. Liczy 808 km długości. Źródła Warty znajdują się na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej w Kromołowie (w kaplicy św. Jana Nepomucena), dawnym mieście, obecnie przyłączonym do Zawiercia. Kończy swój bieg uchodząc do Odry w Kostrzynie nad Odrą, przy granicy z Niemcami, w północno-wschodniej części miasta.

Ryby jako mieszkańcy polskich rzek

Najbardziej znanymi mieszkańcami wód powierzchniowych na Ziemi są ryby. Ryby są zwierzętami wyłącznie wodnymi, mają szereg przystosowań w budowie zewnętrznej i wewnętrznej ułatwiających życie i poruszanie się w środowisku wodnym. Ryby zaliczamy do kręgowców, czyli zwierząt, które wykształciły szkielet wewnętrzny. Umożliwiło to im uzyskanie dużej sprawności ruchowej. Podstawowymi elementami szkieletu są: kręgosłup i czaszka (chroniące odpowiednio: rdzeń kręgowy i mózg). Ryby są zwierzętami zmiennocieplnymi, co oznacza, że temperatura ich ciała zmienia się w zależności od temperatury środowiska. Różnym gatunkom ryb odpowiada różna temperatura wody. Ryby mają też różne kształty. Zależą one od środowiska, w którym żyją, prowadzonego przez nie trybu życia oraz sposobu pobierania pokarmu.

Ponieważ w rzekach płynie słodka woda, a zatem ryby, które w nich żyją, zaliczamy do gatunków słodkowodnych.

Budowa ryby jako jej przystosowanie do życia w wodzie

Ciało ryby składa się z głowy, tułowia i ogona, przy czym głowa jest zrośnięta z tułowiem, co ułatwia rybom pokonywanie oporu wody podczas pływania. Ciało większości ryb jest wydłużone i ma opływowy kształt.

Ciało ryb pokrywa wielowarstwowa skóra, w której znajdują się gęsto rozmieszczone łuski. Łuski nachodzą na siebie dachówkowato, tworząc elastyczną powłokę. Umożliwia ona wyginanie ciała i chroni przed urazami mechanicznymi. Powierzchnia ciała pokryta jest śluzem. Łuski i śluz nadają skórze śliskość i zmniejszają tarcie wody podczas ruchu. Charakterystycznym elementem budowy ryb są osadzone na tułowiu płetwy – specjalne fałdy skóry rozpięte na rusztowaniu ze sztywnych promieni. Płetwy występują podwójnie (płetwy parzyste) – piersiowe i brzuszne oraz pojedynczo (płetwy nieparzyste) – grzbietowa, ogonowa i odbytowa. Płetwy mają dużą powierzchnię, dlatego ułatwiają przemieszczanie się w wodzie.

Wielu rybom poruszanie się w wodzie ułatwia także pęcherz pławny – niewielki zbiornik zbudowany z cienkiej błony, znajdujący się w przedniej części ciała i wypełniony mieszaniną gazów. Zmiana ilości gazu pozwala regulować głębokość zanurzenia. Gdy ilość gazu rośnie, ryba wynurza się, a gdy spada – zanurza.

Oprócz dobrze rozwiniętych narządów zmysłu: wzroku, słuchu, smaku i dotyku, ryby posiadają także narząd linii nabocznej. Za jego pomocą ryby odbierają ruch wody, a także zmiany jej temperatury, ciśnienia oraz składu chemicznego. Linia naboczna zapewnia doskonałą orientację w wodzie, również w ciemności, pomaga omijać przeszkody i poruszać się w ławicy.

U wielu ryb grzbiet jest ciemniejszy, a brzuch jaśniejszy – aby zwierzę jak najdoskonalej zlewało się z tłem i nie było widoczne dla drapieżnika (płynącego nad lub pod rybą).

Narządem wymiany gazowej u ryb są skrzela i to dzięki nim ryby pobierają rozpuszczony w wodzie tlen Skrzela są położone po obu stronach gardzieli. Składają się z licznych, drobnych i cienkich blaszek skrzelowych, które przybierają czerwoną barwę, ponieważ znajduje się w nich wiele naczyń krwionośnych. Mogą być ukryte pod pokrywami skrzelowymi, jak u szczupaka, lub pozbawione pokryw, jak u rekina (wtedy na boku ciała widzimy poszczególne szpary skrzelowe). Woda zawierająca tlen wpływa do pyska ryby, a potem przeciska się pomiędzy blaszkami skrzelowymi na zewnątrz. Tlen z wody przenika do krwi na drodze dyfuzji, a dwutlenek węgla z naczyń krwionośnych przenika do wody i wraz z nią opuszcza ciało. Liczba ruchów oddechowych zależy od aktywności ryby i zawartości tlenu w wodzie.

Rozmnażanie i rozwój ryb

Ryby rozmnażają się w wodzie i są zwierzętami rozdzielnopłciowymi. Zwykle są jajorodne, choć są wśród nich zdarzają się gatunki jajożyworodne, a nawet żyworodne.

W okresie godowym ryby spotykają się na tarło, które odbywa się w miejscu zwanym tarliskiem. Samice składają bezpośrednio do wody ikrę – jaja otoczone galaretowatą osłonką. Samce podpływają do nich i oblewają je mleczem, w którym znajdują się plemniki. Dochodzi do zapłodnienia zewnętrznego, czyli zachodzącego poza organizmem samicy. Ryby przechodzą rozwój prosty: z zapłodnionych jaj wylęgają się młode ryby – narybek, które są podobne do form dorosłych. Większość ryb nie opiekuje się ani ikrą, ani narybkiem. Można jednak spotkać nieliczne wyjątki, takie jak koniki morskie, iglicznie, cierniki czy pielęgnice, które są bardzo troskliwymi rodzicami.

Krainy rybne rzek

Podziału rzek można dokonać na podstawie różnych kryteriów, a jednym z nich jest dominujący gatunek ryb, które ze względu na swe specyficzne wymagania w stosunku do środowiska (m.in. temperatura, natlenienie, rodzaj dna) zasiedlają określone odcinki rzek. Podział ten dotyczy profilu podłużnego cieku (od źródeł do ujścia), a jego podstawą jest rozmieszczenie ryb w rzece. Klasyfikację tę zaproponował Robert Lauterborn, zoolog z Fryburga, na przykładzie rzeki Ren i obowiązuje ona tylko dla rzek europejskich. Lauterborn wyróżnił 5 krain:

KRAINA PSTRĄGA, gdzie gatunkiem wiodącym jest pstrąg potokowy (Salmo trutta), a gatunkiem towarzyszącym głowacz białopłetwy (Cottus gobio).
Kraina ta obejmuje górny bieg potoku wraz ze strefą źródliskową. Charakteryzuje się czystą, przejrzystą, zimną (temperatura raczej nie przekracza 10 °C) i dobrze nasyconą tlenem wodą. Woda płynie tu wartko ze znaczną prędkością, dno pokryte jest odłamami skał, dużymi kamieniami i grubym żwirem.
Na charakter krainy pstrąga wpływają w decydującym stopniu: warunki klimatyczne i spadek cieku, dlatego w naszym klimacie kraina pstrąga tworzy się na terenach górskich i podgórskich. Stosunkowo duży spadek (często ponad 10%) wpływa na uformowanie twardego dna: żwirowego, kamienistego, rzadziej piaszczystego – pozbawionego osadów bagiennych.
W tak surowych warunkach mogą bytować tylko ryby szczególnie przystosowane, stąd skład gatunkowy rybostanu wód pstrągowych jest ubogi. W ekstremalnych warunkach cieku wysokogórskiego utrzymać się może tylko pstrąg potokowy i głowacz pręgopłetwy. W niższych partiach cieku stopniowo dołączają do nich: głowacz białopłetwy, pstrąg źródlany, pstrąg tęczowy, a jeszcze niżej: śliz i strzebla. W najniższych partiach krainy pstrąga występują ponadto: lipień, kiełb, kleń, jelec, a czasem też: świnka, brzana, miętus i węgorz.

KRAINA LIPIENIA – z lipieniem (Thymallus thymallus) jako gatunkiem dominującym oraz kleniem (Leuciscus cephalus) i  świnką (Chodrostoma nasus) jako gatunkami towarzyszącymi.
Kraina ta obejmuje dolny bieg potoku górskiego, z wartkim prądem (choć prędkość nurtu nie jest już tu taka duża), dobrze nasyconą tlenem i chłodną wodą (jej temperatura rzadko przekracza +15 °C), a także urozmaiconym, kamienisto-żwirowym dnem.
Wraz z przejściem z górskich do podgórskich okolic rzeczki stają się powoli bardziej zasobne w wodę, ich koryto staje się szersze, a nurt stopniowo uspokaja się, lekko podnosi się temperatura wody, natomiast zostaje zachowana jej doskonała jakość, a szczególnie nasycenie tlenem. Nawet charakter dna zmienia sie tylko częściowo – pozostaje ono twarde, pokryte drobnym, gładkim żwirem. W spokojnych zakamarkach poza głównym nurtem można jednak już zaobserwować pierwsze symptomy osadzania się mulistego osadu.
Obok lipienia żyją tu: kleń, jelec, świnka, a w niektórych większych ciekach także brzana. Pozostałe pospolite gatunki ryb to: kiełb, śliz, koza, a w niższych partiach ukleja, piekielnica, a nawet płoć. W dolnych sektorach krainy lipienia, w większych ciekach, żyje także głowacica, w niektórych miejscach szczupak, karp, a nawet sandacz.

KRAINA BRZANY – charakterystycznym gatunkiem jest brzana (Barbus barbus), a gatunkami towarzyszącymi są:  świnka (Chodrostoma nasus),  wzdręga (Scardinus erythrophtalmus) i okoń (Perca fluviatilis). Obejmuje środkowy bieg dużych rzek o szybko płynącym nurcie, z dnem żwirowym i piaszczystym. Latem temperatura wody nieznacznie przekracza 15 °C i pojawiać się mogą lekkie niedobory tlenu.
Kraina brzany zaczyna się formować na pograniczu stref podgórskiej i nizinnej. Ciek jeszcze jest tu zróżnicowany z bogatą rzeźbą dna. Wartkie partie występują na przemian z dołami śródrzecznymi, powstają w ten sposób dobre warunki do zdobywania pokarmu i wyszukiwania kryjówek. Na odcinkach wartkich dno jest twarde – piaszczyste, żwirowate lub ilaste, natomiast spokojne zatoki łatwo się zamulają, na ich dnie gromadzą się liście. Ze względu na żyzność środowiska (nawożenie gruntów rolnych) i stosunkowo długi okres wegetacji tworzą się dla ryb bardzo dobre warunki żywieniowe.
W polskich rzekach w rybostanie krainy brzany dominują gatunki: brzana, kleń i świnka. Obok nich żyją tu: okoń, wzdręga, szczupak, boleń, sandacz, płoć, certa i krąb. Przestronniejsze, głębokie i spokojne zatoki w pełni odpowiadają karpiowi, a nawet leszczowi.

KRAINA LESZCZA – gatunkiem charakterystycznym jest leszcz (Abramis brama), natomiast towarzyszącymi:  płoć (Rutilus rutilus), karp (Cyprinus carpio), lin (Tinca tinca), sandacz (Sander lucioperca), szczupak (Esox lucius) i węgorz (Anguilla anguilla). Obejmuje dolny bieg rzeki o szerokim korycie i powolnym nurcie. Dno jest piaszczyste, lokalnie gromadzą się pokłady mułu. latem temperatura wody może przekraczać 20 °C. Przy powierzchni woda jest nasycona tlenem, natomiast przy dnie mogą pojawiać się deficyty tlenu.
Dolne partie rzek nizinnych charakteryzują się spokojnym nurtem i małym spadkiem dna (do 1-2o/oo), wody są tu przestronne i głębokie. Dno jest przeważnie miękkie i muliste, co wynika z małego spadku i znacznego nanoszenia mułu z otoczenia. Temperatura wody w lecie jest dość wysoka, bilans tlenowy bardzo niezrównoważony, co wytrzymują tylko najodporniejsze gatunki ryb.
Do najbardziej typowych ryb krainy leszcza zaliczamy: leszcza, karpia, lina, suma, szczupaka, sandacza, płoć, wzdręgę, karasia, jazia, a także klenia i świnkę. Często pojawia się tutaj brzana, lecz tylko na odcinkach o twardszym dnie.

KRAINA JAZGARZA – charakterystyczną rybą jest jazgarz (Gymnocephalus cernuus), towarzyszącą – gładzica (Pleuronectes platessa). Kraina ta obejmuje ujścia dużych rzek do morza, gdzie typowe są wahania poziomu wody na skutek pływów. Woda jest tu już słonawa, a na dnie odkładają się znaczne pokłady mułu.
Znamienne dla tej krainy jest zmieszanie wód: rzecznej i morskiej, stąd ciekawie przedstawia się tu skład rybostanu. Jest on zróżnicowany i obejmuje zarówno gatunki słodkowodne: jazgarz, karp, szczupak, leszcz, jak i słonowodne (morskie): gładzica (płastuga). Są tu też typowe ryby dwuśrodowiskowe, jak stynka.

Znaczenie ryb

Ryby mają ogromne znaczenie w przyrodzie, jak i dla samego człowieka:

• żywią się zwierzętami i roślinami wodnymi, przez co regulują ich liczebność,
• stanowią źródło pokarmu dla innych zwierząt oraz ludzi. Ich mięso ma bardzo wysoką wartość odżywczą, jest łatwo przyswajalne, bogate w nienasycone kwasy tłuszczowe, witaminy (A, D, E i witaminy z grupy B) oraz składniki mineralne: fosfor, siarkę, chlor, potas, sód, magnez, wapń, fosfor, cynk, miedź, mangan i jod. Z tego powodu są ważnym składnikiem diety. Nie należy jednak spożywać surowego lub niedogotowanego mięsa ryb, gdyż może ono zawierać larwy płazińców (głównie tasiemców),
• z wątroby ryb pozyskuje się tran – płynny tłuszcz bogaty w witaminy, stosowany w leczeniu niektórych chorób wywołanych niedoborem witaminy D, np. krzywicy,
• dostarczają ikry, spożywanej w wielu krajach jako kawior,
• zmielone odpady rybne (mączka rybna) używane są do karmienia zwierząt gospodarskich oraz nawożenia roślin uprawnych,
• wykorzystywane są do produkcji żelatyny i kleju,
• ryby hoduje się nie tylko dla celów konsumpcyjnych, ale także estetycznych (ryby akwariowe),
• pstrąg potokowy i sieja są wskaźnikami czystości wód, gdyż mogą żyć tylko w wodzie czystej i dobrze natlenionej,
• niektóre ryby, np. rekiny i skorpeny, mogą być niebezpieczne dla człowieka.

Zagrożenie ryb

Poważnym zagrożeniem dla ryb są zmiany, które zachodzą w ich środowisku w wyniku działalności człowieka. Największe z nich, powodujące drastyczne zmniejszenie liczebności ryb, to:

• zanieczyszczenie wód rzek, jezior oraz mórz i oceanów,
• osuszanie terenów potrzebnych pod zabudowę,
• rabunkowe połowy, czyli odławianie zbyt dużej ilości ryb,
• nieprzemyślane inwestycje hydrotechniczne (np. stare zapory lub jazy na rzekach pozbawione przepławek dla ryb).

Ochrona gatunkowa ryb

Ochronę gatunkową ryb w Polsce po raz pierwszy w 1578 r. wprowadził król Stefan Batory. Obecnie w Polsce całkowitą ochroną prawną objętych jest 26 gatunków ryb. Należy do nich m.in. jesiotr zachodni, do którego wytępienia przyczyniły się nadmierne połowy, zanieczyszczenie wód Bałtyku i rzek, oraz przegradzanie ich zaporami. Kolejnych 29 gatunków objętych jest częściową ochroną gatunkową, głównie w okresie tarła. Należą do nich m.in. węgorz europejski, szczupak pospolity i sum europejski. Ze względu na nadmierne połowy i kłusownictwo w Morzu Bałtyckim zagrożone są zasoby dorsza bałtyckiego. Grozi to naruszeniem równowagi ekologicznej morza.

W celu ochrony zagrożonych gatunków ryb przed wyginięciem prowadzi się szereg działań:

• poprawa stanu czystości wód (m.in. przez budowę oczyszczalni i kontrole obiektów przez specjalne służby sanitarne),
• utrzymywanie w dobrym stanie zbiorników, w których ryby żyją, odbywają tarło lub zimują,
• odnawianie zniszczonych zbiorników wodnych,
• objęcie prawną ochroną gatunkową ryb, które występują rzadko lub są zagrożone wyginięciem. Takich ryb nie wolno chwytać, zabijać, przetrzymywać w niewoli ani płoszyć. Nie wolno również niszczyć miejsc, w których żyją,
• wprowadzanie okresów ochronnych dla ryb najbardziej „eksploatowanych”, w czasie których nie można ich odławiać. Te okresy ochronne przypadają na czas tarła, aby ryby mogły spokojnie składać ikrę, a narybek rosnąć,
• w wielu wypadkach wprowadza się także zakazy odławiania ryb młodocianych, nie mających odpowiednich wymiarów ciała. Pozwala im to spokojnie dorosnąć i rozmnożyć się.

Źródła:

• https://pl.wikipedia.org/wiki/Rzeka
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Wis%C5%82a
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Odra
• https://wedkarskiswiat.pl/lowiska/rzeka-odra-kolo-kostrzyna
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Warta
• https://mdwe70.pl/drogi-wodne/akweny/warta/
• http://wedkowanie24.eu/pstrag/kraina-pstraga
• https://zpe.gov.pl/a/ryby—zwierzeta-wodne/D18acOSzl
• https://pl.wiktionary.org/wiki/ikra
• https://geozoo.pl/ikra/
• https://de.wikipedia.org/wiki/Schwimmblase
• https://www.ekologia.pl/srodowisko/przyroda/pstrag-potokowy-opis-wystepowanie-i-zdjecia-ryba-pstrag-potokowy-ciekawostki,27407.html
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Pstr%C4%85g_potokowy
• https://wedkarstwotv.pl/atlas-ryb/1734-gowacz-prgopetwy-cottus-poecilopusheckel?catid=46%3Aatlas-
• http://jollydiver.com/fauna-i-flora/glowacz-pregopletwy/
• https://pl.wikipedia.org/wiki/G%C5%82owacz_bia%C5%82op%C5%82etwy
• https://www.hlasek.com/cottus_poecilopus1sk.html
• https://www.naturephoto-cz.com/pstrfg-zrodlany-picture_pl-18852.html
• https://www.medianauka.pl/galeria-sliz-pospolity
• https://www.medianauka.pl/strzebla-potokowa
• https://www.medianauka.pl/galeria-lipien
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Kie%C5%82b_pospolity
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Kle%C5%84
• https://www.rtw.org.pl/atlas/jelec.html
• https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Awinka_pospolita
• https://www.ekologia.pl/srodowisko/przyroda/mietus-pospolity-opis-wystepowanie-i-zdjecia-ryba-mietus-pospolity-ciekawostki,27857.html
• http://www.drapiezniki.pl/136-wegorz-europejski.html
• http://wedkowanie24.eu/lipien/kraina-lipienia
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Krainy_rybne_rzek
• https://www.ekologia.pl/wiedza/zwierzeta/koza-pospolita
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Ukleja_pospolita
• https://www.medianauka.pl/galeria-piekielnica
• http://jollydiver.com/fauna-i-flora/ploc/
• https://www.medianauka.pl/glowacica
• https://beszamel.se.pl/porady/jak-zrobic/szczupak-wartosc-odzywcza-zastosowanie-kulinarne-aa-zmK5-XZo9-nB79.html
• https://www.naturephoto-cz.com/karp-picture_pl-20177.html
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Brzana_pospolita
• http://wedkowanie24.eu/brzana/kraina-brzany
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Wzdr%C4%99ga
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Bole%C5%84_pospolity
• https://www.medianauka.pl/galeria-certa
• http://www.tajniki-wedkarstwa.pl/page.php?6
• https://www.nurkomania.pl/ryby_leszcz-%28abramis_brama%29.html
• http://wedkowanie24.eu/leszcz/kraina-leszcza
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Jazgarz
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Stynka
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Lin_(ryba)
• https://www.medianauka.pl/sum-pospolity
• https://www.naturephoto-cz.com/sum-pospolity-picture_pl-29521.html
• http://wedkowanie24.eu/category/jaz
• https://www.hlasek.com/carassius_carassius1pl.html
• https://pl.123rf.com/photo_122089021_g%C5%82adzica-ryba-na-bia%C5%82ym.html?vti=nucnjwyx9exv9j3486-1-175