Stanowisko 21 – Piękny dąb

Stoimy właśnie przed pięknym okazem dębu szypułkowego, który otacza wianuszek drewnianych ławeczek. Są tu po to, aby każdy przechodzień mógł przysiąść choć na chwilę i przyjrzeć się temu wyjątkowo majestatycznemu drzewu.

Znaczenie kulturowe dębów

Dąb od zawsze odgrywał duże znaczenie kulturowe. Jego długowieczność i okazały wygląd wywierały na ludziach duże wrażenie. Stare okazy czczone były jako przybytek bóstwa przez większość pierwotnych ludów Europy. Starożytni Rzymianie i Grecy wierzyli, że dąb jest siedzibą ich najwyższych bóstw – Jowisza i Zeusa. Dlatego też Rzym wieńczył swoich wybitnych obywateli za zasługi wieńcem z liści dębowych corona civica. Wzmianki o tych drzewach znajdują się także w Starym Testamencie, gdzie napisano o Abrahamie siadającym pod dębami  Mamre.

Niektóre ludy uważały dęby za drzewa – wyrocznie, stąd na podstawie ich stanu przepowiadano pogodę i urodzaj. W greckiej Dodonie znajdowała się wyrocznia wróżąca z szumu liści dębu. Drewna dębowego z Dodony miał użyć Argos do budowy okrętu dla Jazona, wyruszającego po Złote Runo. Wśród ludów germańskich dąb poświęcano bogu burz Thorowi, gdyż z obserwacji wynikało, że pioruny uderzały w nie najczęściej, nie czyniąc przy tym poważniejszych szkód.

Ludy celtyckie i słowiańskie także musiały być pod wrażeniem okazałości dębów, gdyż lokalizowały swoje miejsca kultu przeważnie w starych dąbrowach. Celtowie wierzyli również, że moc dębu jest pomocna w zaświatach, dlatego do grobów zmarłych wkładali gałęzie tego drzewa. Również Na Żmudzi znajdowały się święte gaje, w których dąb był głównym drzewem poświęcanym bóstwom. Pamięć o niektórych z tych świętych drzew przetrwała na Żmudzi długie wieki. Najsłynniejszym z nich był dąb Baublis rosnący w Bordziach, wspominany przez Adama Mickiewicza w Panu Tadeuszu.

Od średniowiecza motyw żołędzi i gałązek dębu występował często w herbach królewskich i rycerskich. Stosowano go także w emblematach mundurowych. Był symbolem siły, szlachetności i sławy.

Liście dębu były też na polskich monetach 10, 20, 50 gr z emisji z 1923 (wieńce liści dębowych), a także są obecne na aktualnych monetach edycji złotego od 1995 r. (ale ich wygląd wskazuje, że za wzór posłużyły tu liście amerykańskiego dębu czerwonego).

Gatunki dębów dziko rosnących w Polsce

W naszym kraju w postaci dziko rosnących najczęściej spotykamy następujące gatunki dębów:

• dąb szypułkowy (Quercus robur L.)
• dąb bezszypułkowy (Quercus petraea (Matt.) Liebl.)
• dąb czerwony (Quercus rubra L.) – antropofit zadomowiony

Dąb Szypułkowy

Dąb szypułkowy (Quercus robur L.)  w Polsce jest bardziej pospolity od dębu bezszypułkowego. Ceniony jest w przemyśle drzewnym (ze względu na wytrzymałe, twarde i trwałe drewno) oraz leśnictwie. Jest gatunkiem długowiecznym – żyje ponad 1000 lat. Jest jednym z najbardziej charakterystycznych drzew w europejskim krajobrazie. Ze względu na okazałe rozmiary jakie osiąga, sprawia majestatyczne wrażenie i dlatego odgrywa istotną rolę w symbolice i dawniej w kultach religijnych. Jest symbolem długowieczności, dostojeństwa i siły. Stare okazy często chronione są jako pomniki przyrody.

Liście dębu szypułkowego ułożone są skrętolegle, wyrastają w pękach. Blaszka liściowa jest skórzasta, nieregularna, asymetryczna i ma w zarysie eliptyczny lub odwrotnie jajowaty kształt (nieco szersza przy wierzchołku). Blaszka liścia mierzy 5–18 cm długości (średnio 11–12 cm) i szerokość 2,5–12 cm (średnio 6-7 cm), jest z 4–7 parami nieregularnych, zaokrąglonych klap na brzegu.

Nazwa gatunku wzięła się stąd, że owoce – czyli orzechy zwane żołędziami są zebrane po 1–3 na smukłych, giętkich szypułkach o długości 5–12 cm.

Dąb Bezszypułkowy

Dąb bezszypułkowy (Quercus petraea (Matt.) Liebl.) występuje naturalnie w Europie Środkowej, Irlandii, Wielkiej Brytanii, południowej Skandynawii, aż po tereny Włoch i Bułgarii. W Polsce występuje rzadziej od – ma w naszym kraju swoją północno-wschodnią granicę zasięgu.

Liście dębu bezszypułkowego są długości 5–14 cm, ustawione skrętolegle. Blaszka liścia z 5–8 zatokowato zaokrąglonymi klapami, z krótkim ogonkiem. Klapy blaszki regularne, niezbyt głęboko wcięte. Kształt nasady blaszki liściowej klinowaty. Młode liście pokryte puszystymi włoskami, które z czasem zanikają, pozostając tylko na spodzie blaszki.

Owocami dębu bezszypułkowego są żołędzie, skupione po 1-6 sztuk na wierzchołkach gałęzi. Są to owalne orzechy osadzone w półokrągłych miseczkach, umieszczone na bardzo krótkich szypułkach lub wręcz siedzące na gałęzi – stąd nazwa: bezszypułkowy. Jest to najważniejsza różnica w stosunku do dębu szypułkowego.

Dąb Czerwony

Dąb czerwony (Quercus rubra L.) to gatunek drzew z rodziny bukowatych (Fagaceae). Pochodzi ze wschodniej części Ameryki Północnej, w której jest najpospolitszym gatunkiem dębu. W Polsce jest gatunkiem introdukowanym, ok. XIX w. został sprowadzony przez leśników jako gatunek pielęgnacyjny i ochronny. Zaliczany jest do roślin inwazyjnych – niebezpiecznych dla rodzimej flory – i jako taki powinien być usuwany z obszarów chronionych, a także z lasów podczas przebudowy drzewostanu. Rozprzestrzenia się samorzutnie, obecnie występuje już na całym niżu i w niższych położeniach górskich. Wypiera rodzime gatunki dębów i inne drzewa.

Dąb czerwony ma u skrętoległe. Liście są duże, u podstawy szerokoklinowate, z obu stron po 4 pary prawie równoległych do siebie klap bocznych, grubo ząbkowanych, ostro zakończonych; z wierzchu ciemnozielone, od spodu jasnozielone, jesienią przebarwiają się na jaskrawoczerwone. Mają długość do 25 cm i szerokość do 15 cm. Dąb czerwony jest bardzo efektowny, gdy jego liście stają się jesienią pomarańczowe i czerwone.

Żołędzie dębu czerwonego są znacznie bardziej okrągłe niż u dębu szypułkowego i bezszypułkowego. Są czerwonobrązowe, błyszczące, z widocznymi podłużnymi paskami, u podstawy płaskie. Miseczki nagie, z przylegającymi łuskami. Rosną na gałęziach na bardzo krótkiej szypułce bez szypułek.

Najstarsze okazy dębów w Polsce

Z uwagi na podziw i wiarę w magiczną moc dębów, chętnie je sadzono w różnych ważnych miejscach np. na rozdrożach. Stosowano je także do nasadzeń jako rośliny ozdobne, zwłaszcza gatunki szybko rosnące: dąb czerwony i dąb szkarłatny – wyróżniające się przy tym charakterystycznymi kształtami liśćmi i intensywnymi ich barwami jesiennymi. Z tego względu na terenie naszego kraju znajduje się wiele bardzo starych okazów dębowych drzew. Warto wspomnieć choćby o kilku.

Dąb Bolesław koło Bagicza – 800 lat (najstarszy dąb w Polsce)

Ogłoszone w 2000 roku badania dendrologów wykazały, że najstarszym polskim dębem jest Bolesław rosnący w pobliżu miejscowości Bagicz, w gminie Ustronie Morskie, ok. 15 km na południowy wschód od Kołobrzegu.

• Wiek drzewa: 800 lat
• Obwód pnia na wysokości 1,3 m: 6,91 m
• Wysokość drzewa: 32 m
• Średnica korony drzewa: 20 m

Został ochrzczony imieniem Bolesław 19 sierpnia 2000 roku, by upamiętnić króla Bolesława Chrobrego, za którego przyczyną w 1000 roku powstało biskupstwo w Kołobrzegu.

Niestety Dąb Bolesław nie przetrwał wichury, która w nocy z 31 maja na 1 czerwca 2016 roku przeszła nad Kołobrzegiem i okolicami. Siny wiatr i nawałnica przewróciła najstarszy dąb w Polsce, który jednak nie został usunięty i spoczywa w lesie w pobliżu Bagicza, gdzie stał przez 800 lat.

Dąb Chrobry w Piotrowicach – 760 lat

Dąb Chrobry rośnie w pobliżu rezerwatu przyrody Buczyna Szprotawska w Borach Dolnośląskich w okolicy Piotrowic. Od czasu upadku w wyniku wichury Dębu Bolesław w 2016 roku, jest najstarszym dębem w Polsce.

• Wiek drzewa: 760 lat
• Obwód pnia: 9,92 m
• Wysokość drzewa: 28 m
• Średnica korony drzewa: 16 m

Objętość drzewa to około 90 m3 i jest ona największa wśród dębów polskich i trzecia w środkowej Europie.

Nazwa drzewa wzięła się od legendy, jakoby cesarz Otton III miał spotkać się pod tym dębem z Bolesławem Chrobrym. Jest to oczywiście tylko legenda, bowiem w tym czasie dąb ten jeszcze nie rósł. Poza tym spotkanie obu władców odbyło się w grodzie IIva, obecnie Iława.

Żołędzie tego dębu zostały poświęcone przez papieża Jana Pawła II podczas pielgrzymki leśników do Watykanu w dniu 28 kwietnia 2004 roku. Wyhodowano z nich 500 sztuk certyfikowanych sadzonek, które zostały rozsadzone po całym kraju jako tzw. Dęby Papieskie upamiętniające Papieża – Polaka.

Pień i niektóre konary schorowanego dębu są już puste w środku.

Niestety i to stare drzewo pokonały żywioły Ziemi. W 2015 roku doszło do pożaru dębu rosnącego w lesie koło Piotrowic (gmina Przemków). Najprawdopodobniej było to celowe podpalenie, ale sprawcy nie ujęto. Na szczęście ogień udało się w porę ugasić. Leśnicy liczyli na to, że drzewo się zregeneruje, ale niestety jego stan pogorszył się i nie ma wątpliwości, że jedno z najstarszych drzew liściastych w Polsce umiera.

Dąb Chrobry, jeden  z najstarszych dębów  w Polsce, w roku 2020 po raz pierwszy od ponad 750 lat NIE WYPUŚCIŁ LIŚCI. DRZEWO UMIERA!

Dąb Jan Kazimierz w Bąkowie – 728 lat

Dąb Jan Kazimierz rośnie w Bąkowie w gminie Warlubie (powiat świecki). To jedno z kilku najstarszych polskich drzew. Jest to drugi pod względem wieku polski dąb – po Chrobrym (po tym jak dąb Bolesław się przewrócił). To także najgrubsze i najstarsze drzewo w województwie kujawsko-pomorskim.

• Wiek drzewa: 728 lat
• Obwód pnia na wysokości 1,3 m: 10,50 m
• Wysokość drzewa: 15 m

Okaz ma specyficzny kształt pnia i do tego potężną dziuplę u podstawy sięgająca kilku metrów wysokości. Dąb ma krótki pień (ułamany na wysokości ok. 8 m), pokryty licznymi naroślami i zgrubieniami. Drzewo ma stosunkowo szeroką koronę, co może świadczyć o tym, że wyrosło na otwartej przestrzeni.

Stan zdrowotny sędziwego dębu jest zły. Widoczne są liczne ślady działalności szkodników owadzich oraz grzybów, a także spękania mechaniczne, wymagające pilnej interwencji konserwatorskiej.

Dąb Bażyńskiego w Kadynach – 720 lat

Dąb ten rośnie w miejscowości Kadyny nad Zalewem Wiślanym w województwie warmińsko mazurskim. Jest największym oraz najstarszym dębem na Warmii i Mazurach.

• Wiek drzewa: 720 lat
• Obwód pnia: 10 m
• Wysokość drzewa: 21 m

Nosi imię lokalnego bohatera narodowego Jana Bażyńskiego, rycerza i polityka, dzięki któremu znaczne obszary Prus zostały przyłączone za panowania Kazimierza Jagiellończyka do Korony.

Obecny stan zdrowotny drzewa nie jest najlepszy. Drzewo posiada głębokie dziuple, oraz duży stopień wypróchnienia, poważne ubytki pnia, korony.

Drzewo posiada ogromną dziuplę przyziemną, w której według podań sprzed ponad 100 lat mieściło się 11 żołnierzy w pełnym rynsztunku.

Dąb Świętopełk w Krępkowicach – 700 lat

Świętopełk rośnie koło miejscowości Krępkowice na Pomorzu. Jest olbrzymim drzewem w dobrej kondycji fizycznej.

• Wiek drzewa: 700 lat
• Obwód pnia: 7,7 m
• Wysokość drzewa: 22 m

Swą nazwę drzewo otrzymało na pamiątkę lokalnego władcy z czasów szacowanych początków drzewa. Świętopełk był księciem pomorskim i najstarszym synem Mściwoja I. W roku 1219 lub 1220 otrzymał od niego we władanie wszystkie posiadłości ziemskie, a w 1227 roku otrzymał upragniony tytuł książęcy.

Dąb Bartek w Zagnańsku – 645-684 lat

Dąb Bartek zwany jest Królem Puszczy Świętokrzyskiej. Rośnie kilkanaście kilometrów na północ od Kielc przy drodze wojewódzkiej nr 750 z Zagnańska do Samsonowa, na terenie leśnictwa Bartków w województwie świętokrzyskim. Znajduje się przy pięknej alei drzew, na wysokiej skarpie nad rzeką Bobrzą, nad którą już w XVII wieku przerabiano w kuźniach rudę na żelazo. Obecnie próchnienie pnia stało się poważnym problemem.

Według publikacji Cezarego Pacyniaka z 1992 roku Najstarsze drzewa w Polsce wiek Bartka wynosił wówczas 654 lata, czyli według tego pomiaru w 2022 roku dąb ma 684 lata.

• Wiek drzewa: 684 lat
• Obwód pnia na wysokości 1,3 m: 9,85 m
• Wysokość drzewa: 28,5 m
• Średnica korony drzewa: 20 x 40 m

W 1829 roku dąb miał czternaście konarów głównych i szesnaście bocznych, a w 2008 osiem konarów głównych. W roku 1906 dąb ucierpiał od pożaru pobliskich zabudowań. W 1920 pień drzewa zacementowano; plombę tę w 1978 usunięto, a ubytek wypełniono plombą z żywicy i zamaskowano płatami kory. 3 czerwca 1991 uszkodzeniu w wyniku uderzenia pioruna uległ jeden z konarów oraz część pnia – powstała tak zwana listwa piorunowa. Uszkodzenie zostało zakonserwowane, a w późniejszym okresie założono na drzewie piorunochron.

Według jednej z legend król Jan III Sobieski i Marysieńka ukryli w Bartku skarby. Według innej legendy ten sam król, wracając triumfalnie spod Wiednia, zostawił w dziupli tego drzewa flaszę wina i zdobyczną turecką szablę.

W 1997 roku zamontowano w miejsce wcześniejszych drewnianych podpór nowe teleskopowe podpory podtrzymujące konary.

Według jednej z legend król Jan III Sobieski i Marysieńka ukryli w Bartku skarby. Według innej legendy ten sam król, wracając triumfalnie spod Wiednia, zostawił w dziupli tego drzewa flaszę wina i zdobyczną turecką szablę.

Trzy dęby: Lech, Czech i Rus w Rogalinie – 700-800 lat

26 km na południe od Poznania, w starorzeczu Warty, w okolicach Rogalina, znajduje się największe w Europie naturalne skupisko wiekowych dębów szypułkowych.  W 1992 roku zinwentaryzowano 1435 drzew o obwodzie przekraczającym dwa metry. Pięć lat później, celem ich ochrony, utworzono Rogaliński Park Krajobrazowy. Dziś dęby rogalińskie są jednym z symboli Wielkopolski. Aż 860 z nich uznano za pomniki przyrody

Najsłynniejsze są trzy dęby o imionach ,,Lech”, ,,Czech” i ,,Rus”, które mają przeszło 700 lat. Rosną one na ,,Polanie dębów zabytkowych” w angielskiej części parku na tyłach rogalińskiego pałacu. Ich nazwa pochodzi z legendy o trzech założycielach krajów słowiańskich: Lechu, Czechu i Rusie.

Dąb Rus

Rus jest największy i najstarszy spośród tych trzech dębów, jest też w najlepszej kondycji. Możliwe, że jest też najstarszym dębem w Polsce, gdyż według najnowszych badań Instytutu Dendrologii Polskiej Akademii Nauk w Kórniku drzewo ma ponad 800 lat! Wychodziłoby na to, że Rus jest starszy od słynnego Dębu Bartka rosnącego w województwie świętokrzyskim o ponad 100 lat.

• Wiek drzewa: ok. 800 lat
• Obwód pnia na wysokości 1,3 m: 9,26 m
• Wysokość drzewa: 20 m

Dąb Rus został sklonowany przez naukowców metodą in vitro. Mały „Rusek”, bo taką nosi nazwę, mając trzy lata został posadzony przed bramą pałacu w Rogalinie w kwietniu 2019 roku. Ma dokładnie taki sam genotyp jak o ponad 800 lat starszy Rus.

Dąb Czech

Dąb CZECH niestety obumarł w 1992 roku i jest martwy.

• Wiek drzewa: ok. 540 lat
• Obwód pnia na wysokości 1,3 m: 7,35 m
• Wysokość drzewa: 23 m

Dąb Lech

Dąb LECH w listopadzie 2014 roku uległ obłamaniu (częściowo się złamał).

• Wiek drzewa: ok. 630 lat
• Obwód pnia na wysokości 1,3 m: 6,49 m
• Wysokość drzewa: ok. 20 m

Niestety rogalińskie dęby mają swojego naturalnego wroga. Żeruje na nich chrząszcz kozioróg dębosz, który – podobnie jak dęby – jest pod ochroną. Jego larwy wygryzają w drewnie około metrowej długości korytarze. Każdego dnia dęby i chrząszcze walczą o przetrwanie gatunku. Dylemat dotyczący tego czy należy chronić rzadko występujące owady niszczące stare drzewa czy też same drzewa rozwiązano w salomonowy sposób. Drzewa są wzmacniane przy użyciu nieszkodliwej dla owadów pielęgnacji, a dodatkowo z reprezentatywnych okazów dębów tworzone są sadzonki do odbudowy pierwotnych lasów. Dziś największym zagrożeniem dla dębów są warunki atmosferyczne i szkody czynione przez ludzi.

Źródła:

• https://pl.wikipedia.org/wiki/D%C4%85b
• http://www.biostrefa.net/2017/03/amerykanska-inwazja-w-polsce-sprawa.html
• http://www.wagabunda.slupsk.pl/podroze-2013/wedrowki-po-okolicy-spacerkiem-rowerkiem-1/szlak-najstarszych-debow
• https://www.eksploratorzy.com.pl/viewtopic.php?f=24&t=2516
• https://www.portel.pl/wiadomosci/twardy-staruszek-z-kadyn/119148
• https://myglogow.pl/dab-chrobry-z-piotrowic-umiera-lesnicy-juz-nie-maja-zadnych-watpliwosci/
• https://www.lasy.gov.pl/pl/informacje/aktualnosci/201echrobry201d-niezapomniane-drzewo-w-tym-roku-nie-ma-lisci
• https://tourtheworldpl.blogspot.com/2020/03/dab-swietopelk.html
• https://vivlandia.wordpress.com/2016/09/23/pomorskie-dab-swietopelk/
• https://pl.wikipedia.org/wiki/D%C4%85b_Bartek
• https://wydawnictwoquercus.pl/celebryta-dab-bartek/
• https://pl.wikipedia.org/wiki/D%C4%85b_Jan_Kazimierz
• http://www.pomniki-przyrody.pl/?tag=bakowo
• https://www.rmf.fm/bajeczna-polska/show,360,deby-w-rogalinie-lech-czech-i-rus.html
• https://slowroad.pl/inspiracje/deby-rogalinskie/
• https://polskaprzezweekend.pl/miejsce/rogalinskie-deby/
• https://www.gazeta-mosina.pl/2019/dab-rus-w-rogalinie-ma-ponad-800-lat/
• http://www.pomniki-przyrody.pl/?p=8407
• https://www.wlin.pl/las/atlas-drzew-i-krzewow/atlas-drzew/dab-bezszypulkowy/
• https://sklepsadzonki.pl/sklep/drzewa-lisciaste/131-d%C4%85b-czerwony-queras-lubra-80-120-cm.html
• https://pl.wikipedia.org/wiki/D%C4%85b_czerwony
• https://www.wlin.pl/las/atlas-drzew-i-krzewow/atlas-drzew